Stary Olkusz to część miasta Olkusz. Przymiotnik „stary” oznacza miejsce pierwszej lokacji miasta. Prawdopodobnie tego właśnie miejsca dotyczą najstarsze wzmianki o Olkuszu, datowane na XI w., a także najstarsza informacja pisana o olkuskiej parafii z 1184 r. Do niedawna sądzono, że miejsce pierwotnej lokacji miasta znajdowało się w miejscu grodziska Stary Olkusz, obecnie przypuszcza się jednak, że było położone nieco bliżej obecnego Olkusza, właśnie w dzielnicy Stary Olkusz (archeolog dr J. Pierzak). Natomiast grodzisko Stary Olkusz było średniowieczną budowlą obronną. Tereny grodziska, na którym obecnie znajdują się ruiny kościółka i kaplicy pw. św. Jana, to obszar zbyt mały, by mógł być miejscem pierwszej lokacji Olkusza. W obecnym miejscu Olkusz był lokowany dopiero u schyłku XIII wieku.
Nie ma wątpliwości, że ze Starym Olkuszem związane są początki górnictwa na tych terenach (od XIII w.). Powodami przeniesienia miasta mogło być wyczerpanie się złóż galeny; (B. Górnisiewicz wysuwa hipotezę, że przenosiny wymuszone zostały przez nawiewanie piasków uwolnionych z winy wycięcia na potrzeby górnictwa lasów). Inna z teorii, nie potwierdzona jednak przez historyków, mówi o zniszczeniu osady przez najazd Tatarów w 1241 r. Bardzo prawdopodobna jest też teza, że osada została spalona podczas walk polsko-czeskich w początkach XIV w.
Dramatyczny koniec grodziska potwierdzają efekty prowadzonych tu w 1979 r. badań archeologicznych, podczas których stwierdzono ślady dużego pożaru. Odkryto wtedy liczne elementy gotyckiej kamieniarki okiennej z XIII-XIV w. i współczesne im skorupy ceramiki użytkowej. Na stanowisku ujawniono także liczne artefakty srebrne i ołowiane, groty, bełty kusz, strzemiona, a także fragmenty szczątków ludzkich (część kręgosłupa z wbitym w niego ostrzem oraz kość piętową z ostrogą żelazną). Mogą to być zarówno pozostałości pochówków z przykościelnego cmentarza, jak i szczątki poległych w bitwie, która przyniosła zagładę grodziska. Wspomniany gotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela zbudowano na miejscu spalonego grodziska, prawdopodobnie jeszcze w XIV wieku. Pierwsza wzmianka o świątyni pochodzi z 1489 r. Wspomina o niej też Seweryn Boner w swym opisie z 1534 r., Ta XIV. w. świątynia była dużo większa, niż kaplica pod tym samym wezwaniem, która stanęła tu w końcu XVI w. i przetrwała do wieku XVIII. Do naszych czasów zachowały się jedynie relikty murów i krypty świątyni. W 1937 roku na murze dawnego prezbiterium ustawiono monument z krzyżem i tablicą przypominająca historię tej świątyni. W 1999 r. wykarczowano teren grodziska, odsłaniając ruiny kościoła, oraz bardzo dobrze zachowane wały i fosę. W kolejnych latach mury świątyni i resztki krypt zabezpieczono przed dalszą destrukcją.
Olkusz, Stary Olkusz st.1, grodzisko, ruiny kaplicy pw. św. Jana, widok od północno-wschodni, 2020 r., fot. Tomasz Woźniak
Opis
Grodzisko znajduje się po prawej stronie drogi krajowej E 94, prowadzącej z Katowic do Olkusza, w sąsiedztwie kopalni kruszców „Olkusz - Pomorzany”, za leśnym pasem, w odległości ok. 50 m. od drogi. Dołem, u podnóża grodziska przebiega lasem dukt, prawdopodobnie ślad dawnego szlaku z Krakowa do Wrocławia. W sąsiedztwie grodziska znajduje się blisko tysiąc tzw. warpi, owalnych zagłębień (o głębokości do 3 m, średnicy do 5 m), dookoła których usypane są ziemne pierścienie. Są to ślady po dawnej działalności górniczej, podobnie jak pozostałości po sztolni Ponikowskiej, które także są w pobliżu grodziska. Samo grodzisko ma kształt koła o średnicy 80 metrów. Tworzy go niewielkie wzniesienie, na którym znajduje się owalny majdan otoczony fosą (zachowaną najlepiej od zachodu i południa) z dwoma pierścieniami wałów ziemnych, porośniętych samosiejką drzew i krzewów.
Na szczycie wzniesienia, w jego wschodniej części, stoją ruiny kościoła św. Jana i wybudowanej później kaplicy pod tym samym wezwaniem, w postaci reliktów murów i krypt świątyni. Na murze dawnego prezbiterium znajduje się monument z krzyżem i tablicą informującą o przeszłości tej budowli
Obiekt dostępny.
Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie 27.03.2020 r.
Bibliografia
- Dziechciarz O., Przewodnik po ziemi olkuskiej, t. I, Olkusz 2003
- Kiryk F., Zarys dziejów osadnictwa, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. I, Warszawa – Kraków 1978
- Roś J., Rozmus D., Średniowieczne fortyfikacje miejskie Olkusza – zagadnienia archeologiczne i konserwatorskie, „Ilcusiana” nr 2, Olkusz 2010
- Sypień J. , Nazwy części wsi i miast w powiecie olkuskim, „Ilcusiana” nr 17, Olkusz 2017
